Nhân nghĩ về Khái Hưng
Khái
Hưng đã chết như thế nào? Từ rất lâu, mỗi lần gặp lại tên Khái Hưng, tôi lại
nghĩ đến điều đó và cùng lúc tôi vẫn muốn biết Khái Hưng, cùng Tự-lực
văn-đoàn,cũng như tất cả những người ở thế hệ Khái Hưng đã làm cách mạng như
thế nào, họ đã nghĩ gì, làm gì. Họ đã hoạt động trong giai đoạn kháng chiến
giải phóng dân tộc ra sao?
Tại
sao Cộng sản thủ tiêu Khái Hưng? tôi nhớ câu thơ ấy của Thanh Tâm Tuyền. Khái
Hưng đã bị thủ tiêu, điều ấy đã chắc. Hồi còn nhỏ ở Hà-nội, đọc một tờ tuần báo
vào khoảng năm 1950 gì đó tôi có được thấy trong một thiên hồi ký, không nhớ
tên tác giả, không nhớ rõ tên thiên hồi ký, tôi chỉ nhớ thiên hồi ký mô tả lại
những ngày tù tội của các chiến sĩ quốc gia bị V.M. bắt giam, trong thiên hồi
ký có một đoạn tác giả cho biết đã gặp Khái Hưng trong một trại giam ở Việt
Bắc, tác giả cho biết lúc đó Khái Hưng ốm yếu, bị đi kiết vì bị hành hạ và cuộc
sống đầy ải của nhà tù, rồi Khái Hưng chết ở đây, những chiến sĩ quốc gia,
những bạn của Khái Hưng đã đẵn tre làm phên quấn xác Khái Hưng thay quan tài và
an táng trong một khu rừng ở Đại-từ, những điều này tôi nhớ mơ hồ lắm và cùng
đó hình như tác giả còn nói ngày Khái Hưng chết là 17-11 năm 1947. Tôi không
nhớ rõ, nhưng trí óc tôi còn mường tượng nên viết ra, nó không nhằm cung cấp
chính xác một tài liệu, mà tôi chỉ muốn ghi lại những điều mà trong tâm tưởng
tôi hai chữ Khái Hưng vẫn có lúc nhớ đến.
Trong
thời gian làm tờ Văn Nghệ tại nhà in ở đường Cô Bắc tình cờ tôi được nghe
truyện về Khái Hưng, người nói chuyện giới thiệu là một người cháu về đằng bà
Khái Hưng, người này nói chính ông đã gặp Khái Hưng lần cuối vào ngay buổi
chiều cán bộ V.M. bắt Khái Hưng dẫn đi, bọn cán bộ này là một thứ du kích tự vệ
xã, Khái Hưng mặc quần áo thường, mang theo một chiếc chăn dạ màu cứt ngựa,
người kể truyện gặp Khái Hưng ở đầu làng, Khái Hưng có nét mặt rầu rầu buồn bã
mỉm cười và giơ tay chào. Sau đó, người nói chuyện bảo dù rất kín, mấy tên du
kích đã lộ ra rằng họ bỏ Khái Hưng vào bao bố đâm chết rồi quăng xuống sông.
Không
hiểu ngoài những điều mơ hồ, không có gì làm bằng chứng kia, còn có những điều
nào khác được kể về cái chết của Khái Hưng? Có điều Khái Hưng đã chết. Khái
Hưng đã chết thực và tác phẩm cuối cùng của Khái Hưng -theo như ghi chép- để
lại cho chúng ta là tác phẩm Băn khoăn, trước khi Khái Hưng bước vào đoạn đường
tranh đấu cách mạng cùng các bạn, cùng toàn dân để giải phóng dân tộc và Khái
Hưng đã chết trong cuộc tranh đấu đó.
Nghĩ
về cái chết của Khái Hưng, cùng lúc tôi nghĩ đến cái chết khác của các chiến sĩ
quốc gia kéo theo sự thất bại của những người quốc gia trong lúc đối đầu với
Cộng-sản, tôi muốn tìm hiểu và rút ra từ đó những nguyên nhân đưa đến hoàn cảnh
lịch sử đương thời mà với chúng tôi buộc phải có trách nhiệm. Trở về khung
cảnh, những hoạt động của sau năm 1901 khi Đông-Kinh Nghĩa-thục phải ngưng hoạt
động, sau năm 1924 chiến khu Yên-thế của Hoàng Hoa Thám bị tan, sau năm 1930
Nguyễn Thái Học bị chết ở Yên-báy, Tự-lực văn-đoàn với Nhất Linh, Hoàng Đạo,
Khái Hưng, Thế Lữ, Thạch Lam, Tú Mỡ ... hoạt động trên mặt trận báo chí, văn
chương không phải chỉ là để làm báo, làm văn chương, mà những công việc của
nhóm đã chứng minh rõ, họ chỉ dùng văn chương báo chí để hoạt động cách mạng,
hay nói khác đi, nhẹ hơn, đúng hơn dùng văn chương báo chí cho một vận động cải
cách xã hội theo tinh thần Tây-phương. Những gì đã được viết ra trên báo Phong
Hóa, báo Ngày Nay, cùng các tác phẩm đã minh chứng điều này. Sau bao nhiêu năm
bế môn tỏa cảng, người Tây-học, người trí thức mới của thế hệ 1930 đã nhận thấy
sức mạnh của Tây-phương, cụ thể là nền đô hộ của người Pháp, người trí thức mới
nhận ra sự bại trận, nô lệ của mình: xã hội ta lạc hậu, tinh thần Nho-giáo suy
đồi, hủ lậu, dân ta cực khổ thất học, với quá nhiều tệ đoan, mê tín. Họ thấy rõ
muốn thoát cảnh lệ thuộc trước hết phải nâng cao dân trí, cải cách xã hội. Và họ
đã làm. Các tác phẩm văn chương của Tự-lực văn-đoàn đã đóng một vai trò lớn
trong công việc này: mô tả tranh chấp mới cũ, đề cao đời sống mới. Trên căn bản
chấp nhận tinh thần tự do, dân quyền của những nhà tư tưởng đã làm thành cuộc
cách mạng tư sản 1789 của Pháp. Lý thuyết gia chỉ đạo của Tự-lực văn-đoàn là
Hoàng Đạo đã viết: Mười điều tâm niệm, Nhất Linh đã viết Đoạn tuyệt, Khái Hưng
đã viết Nửa chừng xuân. Trên phương diện xã hội đã đưa ra phong trào Ánh Sáng.
Sau cùng Tự-lực văn-đoàn thành đảng Hưng Việt hoạt động cách mạng, kéo liền
theo đó, Khái Hưng chết. Nhất Linh bỏ ghế bộ trưởng chạy sang Tầu, Hoàng Đạo
chết ở Tầu, Tú Mỡ, Thế Lữ ở lại với Cộng-sản, còn một mình Nhất Linh bơ vơ, lạc
lõng ở Miền Nam đề cao văn chương vượt thời gian không gian, và với chính bản
thân chọn cái chết chống lại chế độ Ngô Đình Diệm.
Suốt
một lịch sử kéo dào ba mươi năm, trong đó liên tiếp 20 năm chiến tranh trên quê
hương chúng ta, nếu đổ tội cho cái vận nước mình khốn khổ, khốn nạn thì không
nói làm gì nữa, nhưng nói đến trách nhiệm của những ai tự nhận như một chiến sỹ
quốc gia thì chúng ta phải nhận chúng ta đã thua, chúng ta phải chịu trách
nhiệm nghiêm khắc với hiện tình, và từ đó phải nhận định: từ những vận động của
thế hệ 1930, qua cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc đến nay, cuộc cách mạng
phải có của chúng ta vẫn chưa chấm dứt, vì chúng ta vẫn chưa có một mẫu người
mới, một xã hội mới được xây dựng trên một ý thức hệ Việt mới. Có phải tôi đã
nói lông bông lang bang, vì tôi đang viết những gì về Khái Hưng không? Có thể
phải mà cũng có thể không vì tôi đã nghĩ đến nó khi nhớ lại những điều Khái
Hưng đã viết, và cái chết của Khái Hưng để lại cho tôi. Và vì tôi, chính tôi,
đang có những vấn đề đặt ra: văn chương với xã hội, văn chương với cách mạng,
sự liên hệ của người cầm bút với xã hội, quê hương và nhất nữa khi đặt mình là
nhà văn tôi phải làm gì? Có văn chương nghệ thuật thuần túy không?
Trong
số các tác phẩm của Khái Hưng, cuốn được ghi cuối cùng là Băn khoăn, cuốn sách
hình như đã được viết ngay vào lúc đầu những hoạt động cách mạng của tác giả
cùng với lúc Nhất Linh viết cuốn Bướm trắng. Tôi vẫn tự hỏi: tại sao giữa tác
phẩm và đời sống tác giả lại không có một chút liên hệ nào như vậy. Tại sao
Nhất Linh và Khái Hưng lại viết được hai tác phẩm thuần túy như thế vào giữa
lúc họ bắt đầu hoạt động cách mạng. Có thực Băn khoăn và Bướm trắng đã được
viết lúc ấy hay đã viết từ trước mà mãi lúc đó mới in ra?
Hơn
nữa Nhất Linh đã viết Đôi bạn, và tôi nhớ có đọc được một vài số báo nào đó
Khái Hưng viết truyện Xiềng xích rõ ràng là những tác phẩm liên can mật thiết
đến tư tưởng và đời sống tác giả trong xã hội đương thời ấy.
Có hai
tác phẩm của Khái Hưng tôi lưu giữ mà với chủ quan tôi cho là quan trọng và giá
trị là Tiêu-sơn tráng sĩ và Băn khoăn. Cuốn trên tôi thích có lẽ một phần vì
nhân vật Phạm Thái, một nhân vật vừa là chiến sĩ, vừa là tu sĩ, vừa là nghệ sĩ
mà Khái Hưng đã làm sống lại được, còn cuốn sau, tôi cho đó là một tiểu thuyết
rất mới của thời đó, và cho đến bây giờ nữa về nội dung đã cho tôi một phần nào
lý do sự thất bại của những trí thức mới trong giai đoạn lịch sử vừa qua.
Băn
khoăn của Khái Hưng muốn nói là "băn khoăn" của ai? Của Cảnh chăng?
Cậu sinh viên trường luật học giỏi đã hai mươi nhăm tuổi đang yên ổn học
hành... nhưng sang năm thứ ba một hôm như chợt lởn vởn trong đầu chàng câu hỏi:
"Học để làm gì, và đỗ để làm gì?" Rồi câu hỏi trở thành ám ảnh dòng
dã hàng tháng, ám ảnh kỳ cho tới khi nẩy ra câu trả lời mới thôi. Câu trả lời
ấy là: "Học để chẳng làm gì ráo. Đỗ cũng chẳng ích lợi gì cho chàng, cho
tương lai của chàng." Rồi chàng lý luận ầm ỹ trong thâm tâm để tìm nguyên
tắc, quan niệm, ý nghĩa của sự sống, của đời mình. Luận lý cho tới lúc đến một
kết cục chán nản, đau đớn. sống không mục đích, đời là vô vị[1]. Cảnh không học nữa, và mới bắt đầu một cuộc
phiêu lưu, dấn mình vào cuộc sống chơi bời. "Muốn thì được" Cảnh
thường nói. Mà khi người ta giàu như Cảnh thì người ta lại càng dễ được cái
người ta muốn. Vì thế mà ngay đêm hôm ấy Cảnh đã trở nên tình nhân người yêu
của bạn. Khi đã phạm tội, hai người ngỏ với nhau những ý riêng caủ mình rồi ôm
nhau cười ngất.
Hay
cái "băn khoăn" đó là cái "băn khoăn" của ông Thanh Đức,
xuất thân từ một gia đình buôn bán, cai thầu, kinh doanh, và ông đi theo con
đường ấy, lúc nào cũng chỉ nghĩ đến tiền, đến mỏ, đến đồn điền, cho ngay tới
khi đang đánh bạc với một người tình mà ông đã say đắm theo đuổi nghe nói đến
cơ hội làm giàu cũng rũ áo đứng lên ngay. Hoằng, người đang ngồi cùng chiếu bạc
đã phê phán:"Kim tiền! Trời ơi! Kim tiền! Kim tiền làm cho người ta quên
hết ghét, yêu, thù, tức để chỉ nghĩ đến nó, chỉ nhớ đến nó, chỉ chạy theo một
nó. Kim tiền vạn tuế! Sống mãi trong xã hội này, thì một ngày kia tôi điên
thật."[3]
Chừng như với ông Thanh Đức tiền có thể mua được tất, mua người này một đêm,
mua người kia một đêm, mua nhà, mua mỏ, mua nhân nghĩa danh vọng. Như vậy ông
Thanh Đức "băn khoăn" cái gì, "băn khoăn" vì không lấy được
Hảo chăng?
Hay
cái "băn khoăn" đó là "băn khoăn" của Hảo, con gái độc nhất
của bà án, giàu có, trẻ đẹp, 20 tuổi sống một cuộc đời nhung lụa với bên cạnh
vô số bậc thượng lưu trí thức, vô số thanh niên tân học tán tỉnh, một người mà
bố con Thanh Đức cùng yêu, cùng muốnchiếm đoạt mà cuối cùng lại lấy một người
khác. Phải chăng "băn khoăn" bày tỏ tâm trạng lưỡng lự khi lực chọn
trước vô số người trước mặt mình của Hảo?
Ba
nhân vật Cảnh, ông Thanh Đức, cô Hảo là chính trong câu chuyện "băn
khoăn" của Khái Hưng. Thời gian của tác phẩm ngắn ngủi, khởi đầu từ lúc có
tin ông Thanh Đức muốn tục huyền cho tới khi cô Hảo, người con gái mà ông Thanh
Đức theo đuổi, báo tin lấy ông huyện Tô thì chấm dứt.
Những
nhà luân lý đã từng nói đến những truyện của Sagan thời hậu chiến vô luân, mà
có ai nhớ đến rằng, chính đời sống vô luân, cảnh chồng chung vợ chạ, cảnh đề
cao thú vui xác thịt đã có trong tác phẩm Khái Hưng từ thời tiền chiến ở Việt
Nam.
Trình
bày câu chuyện Băn khoăn của Khái Hưng tới đây, tôi ngưng lại để trở về nhận
định tôi đã đưa ra: vì sao người trí thức Tây-học đã thất bại trong giai đoạn
vừa qua khi lãnh đạo tranh đấu.
Lớp
trí thức mới sinh ra sai khi tinh thần Văn-Thân khởi nghĩa đã hết, sau khi lớp
trí thức Nho học đã tàn, và người Pháp đã mang văn hóa Tây-phương vào đào tạo
một lớp người mới. Từ tình thế lụn bại của tinh thần quốc gia đó, người trí
thức Tây-học chạy theo ngay, hạ bệ cái cũ một cách tàn tệ, kịch liệt, và cái
mới chói lòa trước mắt làm họ không nhìn thấy gì nữa. Họ du nhập đơn phương,
không lựa lọc, không nhìn chính vào mình. Họ lên án nhà Nho câu nệ khuôn bó
theo Khổng-học, thì chính họ lại bước theo con đường đó để đến với Tây-học, và
tạo ra một lớp trí thức mất gốc, rơi vào cái thực trạng mà cuốn Băn khoăn của
Khái Hưng đã phản ảnh. Với lớp người như thế, với tư tưởng như thế, họ làm sao
không thất bại, phải chăng, đó chính là điều "băn khoăn" của Khái
Hưng?
Lỗi
lầm của lớp trí thứ Tây-học từ ngay lúc đầu đã gây ra, đưa đến hiện trạng này,
và ngày nay,lớp thanh niên mới,với bài học cũ của lịch sử, đã nhận ra chưa
trách nhiệm của mình từ ngay trên căn bản tư tưởng trong cuộc dấn thân mà họ
phải thực hiện. Hay họ đang tiếp tục đi trên con đường mòn nối dài khi xưa mà
họ cố tình làm ngơ như không biết?
Nhưng
tôi vẫn tự hỏi: vì sao giữa lúc bước chân vào cuộc tranh đấu cách mạng mà Khái
Hưng lại viết được Băn khoăn? Không hề có ảnh hưởng giữa đời sống và tư tưởng
tác giả với tác phẩm sao?
Dương Nghiễm Mậu
[4]
Sách đã dẫn, trang 13.
[5]
Sách đã dẫn, trang 50.
[6]
Sách đã dẫn, trang 86.
No comments:
Post a Comment