ĐƯỜNG PASTEUR
– NHỚ NGƯỜI KHÔNG QUEN
Đối với tôi, đường Pasteur là con đường
rất đẹp, với lề đường rộng và cây xanh chen lẫn các ngôi biệt thự xây từ thời
thuộc địa vẫn còn tồn tại. Đây là con đường sang trọng và tao nhã, với cây cao
bóng cả thả nắng vàng xuống mặt đường mỗi ngày.
Thật khó hình dung con đường này, vốn
lộ giới chỉ khoảng 20 – 25m, thời Pháp thuộc thực chất là hai con đường chạy dọc
hai bên một con rạch nước chảy, có lẽ đổ ra rạch Nhiêu Lộc, đều mang số 24. Năm
1865, khi người Pháp đã ổn định chế độ thuộc địa, họ đặt tên đường bên trái là
Olivier còn đường bên phải là Pellerin. Sau con rạch được lấp đi và hai đường
nhập làm một, thành đường Pellerin.
Năm 1955, chính quyền Ngô Đình Diệm đổi
thành đường Pasteur. Tháng 8.1975, đường đổi tên thành Nguyễn Thị Minh Khai
nhưng cho đến năm 1991, lấy lại tên Pasteur. Đường chạy từ đường Võ Văn Kiệt
cho đến Trần Quốc Toản khoảng 2,5 cây số.
Có lẽ sự kiện đầu tiên mang tầm vóc lớn
nhất mà cư dân dọc hai bên đường chứng kiến là sự kiện nhà yêu nước Phan Châu
Trinh mất năm 1926. Linh cữu của cụ được quàn trên con đường này, nhà Bá Huê Lầu
của ông Huỳnh Đình Điển ở số 54. Tang lễ được thân hào nhân sĩ Sài Gòn tổ chức
cử hành như nghi thức quốc tang. Từ tờ mờ sáng, người người từ khắp thành phố
và vùng phụ cận đổ về đường Pellerin để đưa tang.
Đám tang đi theo lộ trình từ nhà 54
qua đại lộ Norodom (nay là đường Lê Duẩn), đường Paul Blanchy (nay là đường Hai
Bà Trưng) rồi đi thẳng xuống Phú Nhuận đến nghĩa trang Gò Công tương tế ở Tân
Sơn Nhứt. Đó là một sự kiện chấn động vì lễ tang của cụ lớn chưa từng có ở Sài
Gòn, với hơn 6 vạn người tham dự đưa linh cữu đến nơi an nghỉ cuối cùng. Sự kiện
lớn đó khuấy động không khí yên tĩnh của con đường toàn biệt thự kín cổng cao
tường này. Dù vậy, đoạn đường Pellerin phía trung tâm Sài Gòn thuộc quận 1, mé
Hàm Nghi vẫn sôi động hơn do hoạt động buôn bán so với hai bên dãy phố từ ngã
tư giáp đường Lê Duẩn ngày nay đi xuống phía đường Trần Quốc Toản với đa số biệt
thự.
Một nhà sưu tầm dĩa nhạc cho biết thời
thập niên 1920 – 1930, trên đường này có đại lý hiệu dĩa Béka là hãng Société
indochinoise d’ Importation ở số 40-44 rue Pellerin, vừa bán máy vừa bán dĩa mà
anh thỉnh thoảng thấy in trên bao bì dĩa hát xưa. Anh kể khi tò mò lục
báo Phụ Nữ Tân Văn xuất bản thời đó tìm tung tích hãng dĩa mới
biết ngay góc Pasteur và Hàm Nghi bây giờ từng có dinh lãnh sự Trung Hoa
mới được dời về năm 1936, là sự kiện long trọng đối với người Hoa ngụ cư nên họ
kéo nhau đi xem chật đường. Sau này, đây là tòa đại sứ Đài Loan cũ trước khi dời
về đường Hai Bà Trưng trước năm 1975.
Báo chí xưa thuật lại: đầu hè năm
1937, ngã tư Pellerin và Espagne (nay là Lê Thánh Tôn) có một vụ đụng xe đáng
nhớ. Buổi chiều, một chiếc xe tracteur kéo theo chiếc rờ mọt trên đường này chạy
xuống đến ngã tư nói trên thình lình thấy một chiếc xe đạp ba bánh của chú Lý
Yên chở vài chục tĩn nước mắm từ chợ Bến Thành định đưa lên Phú Nhuận bán.
Anh tài xế xe tracteur thấy chiếc xe
đạp đó liền bẻ tay lái qua bên phải để tránh nên chạy lủi xuống mé sông. Thình
lình, có một chiếc xe mui kiếng của bà Phạm Thị Vân ở dưới đường Pellerin chạy
lên bị chiếc tracteur đụng ngay phía hông trái rất mạnh. Anh lái xe mui kiếng
thấy xe mình bị đụng liền lấy tay lái qua phải, ủi chiếc xe nước mắm lật ngang,
bao nhiêu nước mắm bể hết ráo.
Cuối cùng, chiếc tracteur vẹo bánh
trước, chiếc xe mui kiếng bị móp hông trái và xe đạp ba bánh hư nát. Nước mắm bốc
mùi khiến dân khu phố chung quanh bị ám ảnh đâu cũng có mùi nước mắm mất mấy
ngày.
oOo
Lúc đó, nhà số 2-4 là Ngân hàng
Indochine. Số 25 là quán cà phê kiêm nhà hàng Yeng Yeng, hiện nay là một cơ sở
của Saigon Tourist. Số 93 Pasteur là dưỡng đường của bác sĩ Trần Văn Đỗ, được
quảng cáo có nhiều phòng rộng rãi để nuôi bệnh và sản phụ; có cả nhà mổ và sinh
khó, có cả rọi kiếng (X quang), chụp hình phổi tim bao tử, trị bệnh bằng tia cực
tím.
Bên kia đường, số nhà 80, thời gian
sau xuất hiện thêm một ông “y khoa học sĩ bào chế” tên Nguyễn Văn Cung gần Chợ
Cũ chuyên trị bệnh hậu như nhức mỏi, phong thấp, bại xụi, tê thấp, lao phổi,
máu huyết, tê bại, phong đơn, phong tình… Số nhà 162 trước đây là nhà Đốc phủ Hải,
hiện nay là một tòa nhà lớn cho thuê làm văn phòng.
Trước năm 1975, khi tôi còn nhỏ đã có
nhiều dịp đi ngang con đường xinh đẹp này, nhưng kỷ niệm lại không vui vì phải
đi chích thuốc ngừa phong đòn gánh (bây giờ gọi là bệnh uốn ván) ở Viện Pasteur
cuối đường. Lúc đó, nhớ mang máng chỗ phở Hòa bây giờ chỉ là xe phở bán trên lề
đường mà tôi được ăn sau khi chích ngừa.
Gần đó là nhà may Thiết Lập rất nổi
tiếng ở Sài thành thường quảng cáo trên báo, mà nhà tôi thường có tờ tuần
báo Thẩm Mỹ Tân Tiến để chị tôi đọc mục dạy cắt may của bà
Nguyễn Thị Bắc, chủ nhân. Thời đó, áo dài kiểu tay raglan đang thịnh hành. Nhìn
vào tiệm may thấy thợ ngồi đông đúc, nghe nói tới 50 thợ may. Báo chí đăng
trung bình mỗi ngày tiệm giao khoảng 100 áo dài cho khách, các ngày gần lễ
Giáng sinh hay Tết còn nhiều hơn.
oOo
Trên con đường này, lưu dấu một hình ảnh
mà những người lớp tuổi bảy mươi sống ở Sài Gòn trước năm 1975 trở lên còn nhớ.
Trong cuốn Hồi ký của Nguyên Sa, ông kể một kỷ niệm về thời
còn làm báo ở Sài Gòn, thỉnh thoảng ông đi chơi cùng nhà văn Mai Thảo trên chiếc
xe Fiat hiệu Austin, lòng vòng các đại lộ Trần Hưng Đạo, Nguyễn Huệ… Mai Thảo
lái xe đến một căn nhà gần bờ sông Sài Gòn, cả hai ngồi trong phòng khách nhà một
thiếu nữ mắt rất đen và to mà Mai Thảo quen biết. Cô ta đến sau bức bình
phong, thay bộ đồ để đi chơi cùng hai ông. Phía sau bức bình phong chỉ ló ra đầu
và hai chân, cô ta nhìn Nguyên Sa cười có vẻ e thẹn. Sau đó, cả ba lên xe đi
chơi tối, có khi đi chơi ở nhà hàng – vũ trường Arc en Ciel.
Lần cuối cùng Nguyên Sa gặp cô gái ấy
là trên đường Pasteur. Ông kể khi đang yên vị trên xe thì “Mai Thảo dừng xe có
phần gấp gáp, không có nét bay bướm nào. Anh đang phóng nhanh bỗng thắng két, tấp
xe vào lề, đậu xe bên phía tay mặt đường Pasteur. Mai Thảo ra khỏi xe không một
lời giải thích”. Cả hai xuống xe, băng qua con lộ xe chạy một chiều vun vút.
Nguyên Sa thấy: “Mai Thảo dừng lại
trước một người hành khất, một người phụ nữ, móc trong túi ra một nắm giấy bạc,
anh chuyển nắm giấy bạc sang tay kia, tìm kiếm thêm. Tôi không nhận ra người
hành khất là ai, chỉ thấy mặt loang lổ những vết cháy nổi lên những mảng thịt nửa
đỏ nửa tím sậm dị dạng. Hai mắt vết cháy càng rõ, lòng trắng và lòng đen bị hủy
hoại lổn nhổn. Bạn tôi bỏ nắm tiền vào chậu bằng nhôm, những tờ giấy chạm vào
tay người đàn bà hành khất. Dường như nàng biết ngay người cho tiền là ai, ai
có thể cho nàng nhiều tờ giấy bạc như thế. Nàng ngẩng mặt lên gọi “anh”. Mai Thảo
vỗ nhẹ vào bàn tay nàng có tiếng nói bằng xúc giác, không có âm thanh nào được
cất lên”.
Khi trở lại xe, Nguyên Sa nói ngay
tên nàng. Mai Thảo gật đầu. Cẩm Nhung, tên người phụ nữ thay áo sau tấm bình
phong mỗi lần hai ông đến đưa nàng đi làm, đi ăn hay ra hóng mát. Cô bị tạt
axít trong một trận đòn ghen mà báo chí đưa rất nhiều. Nguyên Sa nhìn bạn ngậm
ngùi: “Cẩm Nhung!” và Mai Thảo nhìn về phía trước, như nói một mình “Nhung đấy!”.
oOo
Con đường không quá dài, nhưng mỗi đoạn
đường mang đến một cảm giác khác. Nhớ hồi nhỏ, ra Lê Lợi mua sách cùng với anh
thì thế nào cũng phải ghé góc Lê Lợi – Pasteur ăn gỏi khô bò và uống nước mía.
Xuôi xuống, qua công viên trước dinh Độc Lập thì biệt thự và cây xanh nối tiếp,
đến gần cuối đường, đi qua viện Pasteur ngay góc Trần Quốc Toản có một bô rác
nhỏ làm xấu con đường xinh đẹp này. Rồi lớn lên, đi làm. Thỉnh thoảng tôi ngồi
uống cà phê trên vỉa hè gần cổng trường Đại học Kiến trúc ở số 196 Pasteur.
Ở đó, tôi nghe một đàn anh hành nghề
kiến trúc sư tốt nghiệp từ trước năm 1975 kể câu chuyện khó tin trong trường.
Anh kể trường này có nhiều… ma mà sinh viên ở lại trường làm bài khuya thường
“thấy”. Ma là phụ nữ ngồi ru con ở đầu tường gần khu nhà vệ sinh. Ma cụt giò
chiếm phòng chấm bài. Cuối họa thất 1 có cô nữ sinh mặc áo dài trắng ôm cặp ngồi
trên bàn vẽ đung đưa chân, khu khác còn chàng thanh niên thường thơ thẩn.
Saigon 1969 – Đường Pasteur, bên phải
là ĐH Kiến Trúc, bên trái là công viên Vạn Xuân (mạnh hải)
Bài viết đăng trên một diễn đàn cựu
sinh viên kiến trúc kể rằng hồi lính Nhật chiếm Sài Gòn trước năm 1945 có đóng
trụ sở ở đây, phía dãy nhà văn phòng và họa thất là khu chuồng ngựa, gần đó là
phòng giam người. Người dân gần đó chứng kiến lính phát xít Nhật giết nhiều người
ở đây nên có oan hồn uổng tử đi lởn vởn.
Điều đáng tiếc nuối nhất với tôi là
vườn hoa Vạn Xuân đối diện Đại học Kiến trúc phía bên trái ngay góc ngã tư
Pasteur – Trần Quý Cáp mà những năm 1980 tôi còn thấy. Trước năm 1975, đối diện
vườn hoa này ngoài Đại học Kiến trúc còn có trường tiểu học Trần Quý Cáp, phòng
đọc sách thiếu niên Trung tâm Sài Gòn. Vạn Xuân là vườn hoa nhỏ, một trong hai
vườn hoa đẹp ở Sài Gòn cùng vườn hoa Chi Lăng. Vườn có cây cối xanh tươi, phía
xa có ngôi nhà kiểu thuộc địa sơn vôi màu vàng, được dân quanh đó gọi là Nhà
đèn, cảnh trông như một vườn hoa ở nước Pháp trong tranh vẽ.
Trước năm 1975, đây là nơi nam sinh
các trường Lasan Taberd, Võ Trường Toản hay nữ sinh Marie Curie, Gia Long,
Trưng Vương thích đến dạo chơi, có nhiều kỷ niệm thuở học trò. Từ thập niên
1980, vườn hoa này nhập vào khuôn viên nhà thi đấu thể thao Phan Đình Phùng nên
bị xóa sổ.
Tôi vẫn đi con đường này hằng ngày,
thỉnh thoảng nhìn vào trụ sở Hội Mỹ thuật thành phố, ở ngôi nhà 218A. Ở đó, bỗng
nhớ những dòng chữ của họa sĩ Hà Cẩm Tâm, học trường Mỹ thuật Gia Định ra, vẽ đẹp
và viết nhiều bài rất hay trên trang Gió O. Tháng 4.1997, về thăm nhà sau 20
năm ở xứ người, ông sẵn dịp làm một cuộc triển lãm cá nhân tại Hội Mỹ thuật
thành phố. Cuộc triển lãm kéo dài trong mươi ngày đầu tháng 6.1997 với 45 bức
tranh sơn dầu vẽ tại Sài Gòn trong một tháng.
Trong bài Tưởng mất mà còn,
ông nhắc đến nhà văn Dương Trữ La là bạn thân thiết: “Dương Trữ La ở phòng
tranh chơi với tôi suốt buổi chiều. Ra ngồi uống cà phê vỉa hè đường Pasteur,
tôi ngước mắt nhìn hai hàng cây trẻ thơ hai bên đường năm nào mà hôm nay đã
thành những cổ thụ già như trong Ai xuôi vạn lý của Lê Thương.
Chẳng nói nhiều với nhau, thỉnh thoảng chỉ nhắc lại kỷ niệm, bạn bè kẻ còn người
mất, người chết kiểu này, kẻ sống kiểu kia, người ở lại, kẻ ra đi mịt mờ sương
khói. Trong tâm thức, cả hai đều chung một con đường tuần cảm, một chấn động đầy
vơi, một nỗi bàng hoàng, một niềm chua xót…”. Vài câu lay động lòng kẻ hậu
sinh, tuy chưa bao giờ hân hạnh gặp và nay ông cũng đã mất.
Kỷ niệm vụn về con đường nhắc lại mà
thấy hơn 60 năm vèo qua quá nhanh trên thành phố này.
Phạm Công Luận
Nguồn: Người Đô Thị
No comments:
Post a Comment