Ký Ức Văn
Nghệ, Sài Gòn Một Thuở
Viết để
tưởng nhớ nghệ sĩ Trần Văn Trạch
Bốn mươi năm nhìn lại, ký ức về chuyến đi trình
diễn cuối cùng của Đoàn Văn Nghệ VNCH tại hải ngoại (Vientiane, tháng 10-1974)
vẫn còn mãi sinh động trong tôi.Sinh động vì chính tôi là người trong cuộc được
ủy nhiệm làm trưởng đoàn, lại có quái kiệt Trần Văn Trạch làm cố vấn nghệ thuật
cùng sự tham gia hầu hết ca sĩ tên tuổi của Sài Gòn một thuở (mà đa phần đang
đầu quân cho Bộ Dân Vận Chiêu Hồi của Hoàng Đức Nhã), vừa có lực lượng hùng hậu
của hai bộ môn cải lương và sân khấu kịch nói với các nghệ sĩ hàng đầu từ Diệp
Lang Thanh Tú cho đến Bạch Tuyết Kim Cương, lại có đoàn vũ tên tuổi của biệt
đoàn văn nghệ quân đội do vũ sư Trịnh Toàn biên đạo, có ban nhạc Shotguns của Ngọc
Chánh và các tay đàn tay trống trứ danh, chưa kể các danh hài Bến Nghé và ảo
thuật gia chuyên nghiệp Z28 cùng dàn âm thanh ánh sáng vừa nhập về từ Nhật.
Lực lượng của đoàn khá hùng hậu gồm gần trăm đoàn
viên, chương trình trình diễn rất quy mô vì đây sẽ là một cuộc so tài giữa hai
đoàn văn nghệ, một Nam, một Bắc lần đầu tiên trên một sân khấu quốc tế là Hội
Chợ Triển Lãm Quốc Tế Vientiane (Lào) khi mà nước bạn vừa có một chánh phủ liên
hiệp Quốc Cộng và quyền thủ tướng lại là phe Pathet Lào. Kiều bào của ta rất
đông sinh sống trên xứ này và công tác dân vận hải ngoại được cả hai bên Sài
Gòn/Hà nội cùng quan tâm. Dịp này cũng trùng với lễ hội của dân tộc Lào có tên
That Luang, họ vừa cúng kiếng vừa ăn chơi kéo dài cả tháng trong một thủ đô có
cả hơn trăm ngôi chùa nằm ngay cạnh dòng sông Mékong, nguồn nước chung của ba
nước Đông dương.
Chính vậy mà đoàn văn nghệ lần này được kể là độc
đáo, có một không hai trong lịch sử văn nghệ miền Nam, một phần vì ông Hoàng
bên Dân Vận là cơ quan chủ quản muốn biểu dương lực lượng, không ngại tốn kém
từ chi phí cho tập luyện, y trang, dụng cụ dàn dựng, chuyên chở, đến ăn uống,
ăn ở v.v…thậm chí dùng Air Vietnam làm con thoi chuyên chở ca sĩ mỗi tuần một
chuyến vừa để thay đổi không khí sân khấu vừa thỏa mãn cho các ngôi sao vẫn có
thể hát phòng trà mà không phải ở lại Vientiane suốt ba tuần trình diễn!
Cái hay là trừ thành phần nam nghệ sĩ đa phần là
quân đội và một số nữ bên Dân Vận, các diva và siêu sao của thủ đô không nhận
thù lao trong chuyến đi và chịu ở chung với đoàn dù họ có dư tiền thuê khách
sạn. Đổi lại, Vientiane là cảng trung lập có đủ loại hàng hóa đặc biệt từ Pháp
nên nghệ sĩ tha hồ shopping và may mặc với giá rất rẻ trước khi về nước cùng
thưởng thức những món ăn đặc sản ba miền ngay trên đất Lào.
Nhiệm vụ của chúng tôi những người hướng đẫn đoàn
là làm sao phải trên chân những nghệ sĩ phía bên kia và dành được sự mến mộ của
kiều bào sống trên đất khách, lại bảo đảm được an ninh cho đoàn khi hai gian
hàng cùng mẹ khác cha nằm cạnh nhau vì có chung vần V (Vietnam) trong tổng số
gần 30 quốc gia tham dự. Cái khó cho chúng tôi là ông Hoàng gửi cả hai ca sĩ
chiêu hồi (Đoàn Chính và Bùi Kiệm) cùng tham gia mà việc này dễ xảy ra cảnh bắt
cóc khó lường trước.
Cũng cần nói lẽ ra nghệ sĩ Trần Văn Trạch làm
trưởng đoàn mới đúng vì uy tín cá nhân và bề dày sự nghiệp văn nghệ của anh,
chưa kể anh đang làm giám đốc văn nghệ của Bộ Dân Vận, một chức vụ lần đầu anh
tham gia chánh quyền khi chịu đầu quân cho ông Hoàng mà nhờ anh mới quy tụ được
nhiều nghệ sĩ triển vọng và tên tuổi cho Bộ. Nhưng lực lượng của đoàn 70% là
nam nữ nghệ sĩ bên quân đội nên để dễ điều động và lo các mặt an ninh hành
chánh, Bộ Dân Vận và tổng cục CTCT đồng ý cử tôi vai trưởng và anh Trạch làm
phó. Biết thân phận đàn em trong làng văn nghệ và từng là fan của anh, tôi xin
anh giữ chức cố vấn nghệ thuật và mặc nhiên anh là người toàn quyền trong trách
nhiệm trình diễn và sau này khi chuyến đi thành công thì chính anh là người đã
có công đạo diễn từ A đến Z.
Thật sự không phải lần này (1974), chánh quyền ta
mới gửi các đoàn văn nghệ sang Lào trình diễn, từ mười năm trước mỗi năm vào
dịp lễ hội đều có đoàn của biệt đoàn văn nghệ trung ương sang đây và cá nhân
tôi cũng có vài lần tiếp cận qua nhiệm vụ này, nên chúng tôi biết rõ thị hiếu
thưởng thức của kiều bào muốn gì.
Gần đến ngày khai mạc trong khi chúng tôi chuẩn bị
tích cực dàn dựng sân khẩu, thì gian hàng bên vẫn im hơi lặng tiếng, có tin đồn
là thấy bên VNCH lực lượng hùng hậu quá, lại có lợi điểm là kiều bào ta có
chiều hướng thích kiểu văn nghệ mìền Nam, từ nhạc vàng cho đến ca kịch cải
lương, chứ không mặn loại nhạc hồng với giọng hát cao vút của trường phái Đông
Âu, dù phần vũ (múa) của họ có phần nổi trội. Chuyện đồn trở thành sự thật, bên
họ quyết định bỏ phần văn nghệ và chỉ cho trình chiếu phim trong những ngày
triển lãm. Anh Trạch và tôi thở phào khi không phải tranh tài và bị chia khán
giả, càng đôn đốc nghệ sĩ của Đoàn diễn cho thật tốt để tranh thủ thiện cảm của
bà con.
Buổi chiều khai mạc, người ta ghi nhận quyền thủ
tướng Lào đã ghé gian hàng VNCH lâu hơn bất cứ gian hàng nào khác, chỉ vì màn
vũ Trống Mê Linh với hơn 30 trống lớn nhỏ qua phần trình diễn xuất sắc của vũ
công Thu Thủy, một nghệ sĩ múa sẽ trở thành huyền thoại nếu đừng có tháng tư
đen. Những ngày kế tiếp, hằng đêm đều có gần ba tiếng đồng hồ trình diễn văn
nghệ, cụ thể phần đầu là ca múa nhạc ảo thuật, phần hai là một vở kịch, tuồng
hay cải lương. Bà con tham dự có đêm lên tới năm ngàn người, đứng lấn sang cả
gian hàng Bắc Việt, trong đó có cả kiều bào mình bên Thái (bên kia sông Mékong)
sang.
Phần ăn khách vẫn là những ca khúc quê hương do các
ca sĩ thượng thặng của Sài gòn đương thời, đáng chú ý là các ca sĩ trẻ Hương
Lan, Sơn Ca, Họa Mi cũng được ái mộ nhiệt tình, các vở kịch có (nữ hoàng sân
khấu) Kim Cương thủ vai và các tuồng cải lương có (cải lương chi bảo) Bạch
Tuyết đóng vai chính. Nhìn chung về mặt trình diễn đoàn văn nghệ VNCH tranh thủ
trọn vẹn cảm tình của kiều bào mình và nhiều khách du ngoạn triển lãm, kể cả cư
dân địa phương của nước chủ nhà vốn hiền hòa và hiếu khách. Có cái lạ là văn
hóa Việt ảnh hưởng đậm trên đất Lào, bạn có thể dùng tiếng Việt khi giao tế mua
bán, hai ngôn ngữ chính là Việt (cho giới bình dân) và Pháp cho người có học)
rất phổ biến ở Vientiane. Các Chú Sam (Mỹ) chưa có ảnh hưởng ở đây, vì vậy đoàn
đã phải chuẩn bị nhiều bản nhạc Pháp do khán giả yêu cầu.
Nay nhắc lại chuyến đi, trong vai trưởng đoàn xin
được ghi lại vài giai thoại xoay quanh một số nhân vật và sự kiện bên lề. Bằng
cảm nghĩ riêng cùng sự trân trọng, ái mộ nghệ sĩ, tác giả không có ý đi sâu vào
đời tư cá nhân.
Trước hết linh hồn của Đoàn vẫn là nghệ sĩ Trần Văn
Trạch, anh quán xuyến đủ chuyện từ sắp xếp chương trình đến phối trí các vai,
nhờ uy tín của anh mà tạo được sư đoàn kết gắn bó cho đoàn, nhất là các nữ nghệ
sĩ toàn người nổi tiếng không ai chịu thua ai. Anh cũng được kiều bào biết
tiếng từ đầu thập niên 50, nên hay yêu cầu anh ca những bản nhạc Pháp và diễn
các trò hài quái kiệt của anh, dầu vậy công việc đạo diễn nghệ thuật cho đoàn
vẫn là chính. Người nghệ sĩ chuyên hát bài Xổ số Kiến thiết mỗi thứ ba hàng
tuần đem niềm hi vọng cho hàng triệu dân miền Nam mơ thành triệu phú trong suốt
cuộc lưu diễn đã tỏ được bản lãnh vừa khiêm tốn vừa chuyên nghiệp của một nghệ
sĩ lớn trên đất Lào.
Bên cải lương thì cô đào Bạch Tuyết được khán giả
hết sức ái mộ, nhiều người đã khóc khi xem những cảnh mùi do cô thủ vai. Biết
tôi mê cải lương, nhiều đêm khi diễn xong cô hay chạy tìm tôi phía khán giả,
ngả đầu trên vai khóc như con nít. Lúc này ở quê nhà cô đang cặp bồ với Charles
Đức, một Việt kiều Pháp sau 75 làm ăn với bên cộng sản, hình như cô yêu anh
chàng này thực sự chẳng phải vì tiền. Tôi biết cô vừa yêu nghề yêu quê hương
nên chịu ở lại không ra nước ngoài dù có điều kiện.
Bên thoại kịch thì kiều bào lần đầu được giáp mặt
với Kim Cương cũng là tác giả viết vở Lá Sầu Riêng thì họ vô cùng hạnh phúc.
Tài nghệ bậc thầy của người nghệ sĩ này đã diễn hết mình cho bà con mà còn làm
vẻ vang cho nền kịch nói miền Nam. Ở tuổi gần 40, cô mới có môt đứa bé trai và
một người chồng là một sĩ quan (Cộng Hòa) rất trẻ. Ngày nào cô cũng than nhớ
con và đưa hình thằng nhỏ cho tôi xem. Tôi vốn hâm mộ Kim Cương từ hồi còn đi
học, nhưng một năm sau không ngờ có tin đồn thổi cô là cán bộ trí vận đại úy.
Thực hư thế nào vì đi cải tạo tôi không được rõ, nhưng có một điều tôi được
người bạn hiện định cư tại Canada thì vào khoảng sau khi nghệ sĩ Thanh Nga bị
ám sát, để bảo vệ cho cô, cả chồng và đứa con được đưa vào nhà khách của thành
ủy, một khách sạn cũ cạnh Dinh Độc Lập, bạn tôi lúc đó còn được giữ lại làm quản
lý. Anh nhớ rõ hai khuôn mặt là Hun Xen và Kim Cương có thời là khách vãng lai.
Hy vọng chuyện này chỉ là giai thoại, chứ là thật thì xin khâm phục những người
móc nối được cô, một nghệ sĩ mà qua nghề nghiệp, giao lưu và lối sống chúng tôi
tưởng phải là người vượt biên đầu tiên.
Quay sang phía ca nhạc thì khó nói ai hay hơn ai vì
phụ thuộc khán giả là fan của ai. Phải nói ngàn năm một thuở dân xứ Vạn Tượng
mới tận mắt thấy mặt và nghe giọng ca của các ca sĩ Sài Gòn mà họ ái mộ qua
phát thanh hay băng nhạc. Bản nhạc gây nhiều nước mắt cho bà con là Xuân Này
Con Không Về do Duy Khánh ca và bản Đêm Đông do nữ ca sĩ Bạch Yến hát.
Có người sẽ hỏi sao có Bạch Yến ở đây khi người ca
sĩ này đã rời VN cả chục năm trước. Đúng vậy, cô là ca sĩ duy nhất không có tên
trong Đoàn, nhưng lại là nghệ sĩ được ái mô nhất trong các ca sĩ hát cho kiều
bào phần vì giọng hát truyền cảm điêu luyện phần vì chính cô cũng là một người
Việt xa quê. Anh Trạch và tôi mừng vì nhờ cô mà phần ca nhạc của đoàn thêm
phong phú khởi sắc nhưng cũng khá nhức đầu vì điều ong tiếng ve khi dành cho
Bạch Yến nhiều ưu đãi trên sân khấu.
Bạch Yến đến Vientiane do cơ quan tôi giới thiệu
nhân cô vừa về thăm quê. Cô xin hát với tư cách riêng, chịu bỏ tiền túi vừa di
chuyển vừa ăn ở, không nhận thù lao. Cô gặp tôi, tình cờ lại là fan của cô từ
thuở cô đi mô tô bay, nay thì đã trở thành một ca sĩ tầm vóc quốc tế, hát ba
ngôn ngữ Pháp, Anh, Tây Ban nha đều điêu luyện. Cô xin được đứng riêng trên sân
khấu như một kiều bào hát cho kiều bào, phần nhạc đệm cho tập dượt (mỗi sáng)
và trình diễn (mỗi đêm) cô yêu cầu là ban Shotguns của đơn vị tôi. Thời gian cô
hát là một tuần và mỗi đêm để cô hát tối thiểu 5 bài không kể được yêu cầu thêm
từ khán giả.
Cái khó cho chúng tôi là cô đòi đứng riêng trên sân
khấu, lại hát tới 5 bài (các ca sĩ khác chỉ hai bài mỗi đêm), cuối cùng anh
Trạch giải quyết bằng cách cô sẽ diễn trong phần giữa của chương trình, giữa
hai phần đổi màn sân khấu và được giới thiệu như một kiều bào hát cho người xa
quê theo ý cô. Tiếng hát của cô làm bà con tốn nhiều nước mắt, bản Đêm đông
được yêu cầu mỗi đêm. Các bản nhạc Pháp được yêu cầu ngoài dự kiến. Riêng tôi
vẫn ấn tượng bài Tình Bơ Vơ do Lam Phương viết riêng cho cô khi con chim yến
bay xa tổ quốc. Cô cũng rất nể anh Trạch như một đàn anh kỳ cựu và anh Trạch
không ngờ BY trở thành cháu dâu của mình mấy năm sau khi chim đã mỏi cánh cô
chịu lập gia đình và kết hôn với người con trai của giáo sư tiến sĩ âm nhạc
Trần Văn Khê.
Đoàn từ giã Lào sau ba tuần trình diễn. Trước ngày
về nước lại là Quốc khánh của VNCH, Đại Sứ Hoàng Cơ Thụy yêu cầu đoàn giúp vui
cho buổi tiếp tân khoản đãi ngoại giao đoàn và một số viên chức cao cấp của
chánh phủ Lào. Những tiết mục hay nhất được chọn lọc nhưng có một điềm lạ là
không khí tiếp tân buồn như đám giỗ, sau nghiệm lại thì đây cũng là buổi tiếp
tân cuối cùng của đại sứ quán mình trên đất khách. Mặc nhiên từ đấy về sau anh
em chúng tôi cùng những nghệ sĩ Sài Gòn một thuở chẳng còn dịp trở lại
Vientiane.
Đỗ Xuân Tê
304Đen – Llttm - dsc
No comments:
Post a Comment