Gió
Đưa Cành Trúc La Đà
Mới
đây tôi được đọc trên mạng lưới Internet một bài phiếm luận lý thú về hai câu
thơ, thời tiền đô hộ Pháp. Đó là cặp câu lục bát:
Gió
đưa cành trúc la đà,
Tiếng
chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương ...
Ngay
từ hồi còn học ở Trường Thành Chung Nam Định (1934 - 1937), tôi đã được đọc hai
câu thơ này, nhưng không phải là tiếng chuông Thiên Mụ mà là tiếng chuông Trấn
Vũ. Theo tôi nhớ thì đây là hai câu đầu của một bài thơ tứ tuyệt:
Gió
đưa cành trúc la đà,
Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương,
Mịt
mù bãi cát màn sương,
Nhịp
chày Yên Thái, bóng gương Tây Hồ
Thiên
Mụ là tên một ngôi chùa danh tiếng ở ngoại thành Huế, còn Trấn Vũ là tên một
ngôi chùa cũng rất nổi danh ở phía tây thành Thăng Long cũ (tức Hà Nội). Vậy
thì địa danh nào mới đáng coi là chính xác? Dĩ nhiên những ai sinh trưởng ở
miền Trung, đặc biệt ở vùng Thừa Thiên, có xu hướng chọn địa danh Thiên Mụ.
Trái lại những người gốc miền Bắc tin rằng địa danh Trấn Vũ mới đúng sự thật.
Bản
thân kẻ viết bài này không bao giờ có đầu óc địa phương phi lý như vậy: trái
lại chúng tôi rất trân quý đồng bào miền Trung. Tuy nhiên khi bàn về một đề tài
liên can tới văn học sử, chúng ta cần phải khách quan và tôn trọng tinh thần
khoa học. Tôi tin rằng tiếng chuông trong câu thơ trên là chuông chùa Trấn Vũ
vì những lý do sau đây.
Trước
hết, địa danh Trấn Vũ không đưa ra một cách đơn lẻ mà đặt trong một tổng thể
gồm 4 địa danh: Trấn Vũ, Thọ Xương, Yên Thái, và Tây Hồ. Cả bốn địa danh này
đều thuộc một khu vực chung là vùng tây cố đô Thăng Long, tức Hà Nội cũ. Chùa
Trấn Vũ là một thắng cảnh nằm trên đường Cổ Ngư, một đường đê ngăn cách Hồ Tây
và Hồ Trúc Bạch. Thọ Xương là tên cũ của một huyện sát thành Thăng Long, trên bờ
Hồ Tây, trong đó có những làng danh tiếng như làng Bưởi, làng Thụy Khê, làng
Yên Thái, vân vân... Đặc biệt là làng Yên Thái chuyên nghề làm giấy bản: trong
làng suốt ngày vang tiếng chày giã bột giấy của nhân dân. Như vậy toàn bài thơ
tứ tuyệt liên can tới một vùng nhất định là vùng ngoại thành phía Tây của cố đô
Thăng Long. Nếu cho là tiếng chuông của chùa Thiên Mụ thì làm sao giải thích
được sự hiện diện trong cùng câu thơ của huyện Thọ Xương, một nơi cách xa Huế
hàng nghìn dặm?
Đọc
bài thơ tứ tuyệt nói trên, ta có thể mường tượng là tác giả đã sáng tác ở đâu
và trong hoàn cảnh nào. Rõ ràng là lúc đó ông (hay bà?) ta đang ngụ ở một nơi
trông ra Hồ Tây cách chùa Trấn Vũ cũng như làng Yên Thái không xa lắm, nên mới
nghe được tiếng chuông chùa cũng như tiếng chày giã bột giấy của dân làm giấy.
Trước biến cố ngày 9 tháng 3 năm 1945 kẻ viết bài này từng cư ngụ ở đường
Pépinière, một con đường đi từ đường Quan Thánh qua trường Bưởi (tức Lycée du
Protectorat sau đổi tên là trường Chu Văn An), tới Vườn Ươm Cây của Thành Phố
Hà Nội (vì thế con đường mới mang tên Pépinière) rồi tới các làng Thụy Khê, Yên
Thái. Đứng trên gác ngôi nhà tôi cư ngụ, nhìn qua cửa sổ có thể thấy Vườn Ươm
Cây và đàng xa là mặt nước Hồ Tây. Như vậy việc tác giả bài thơ thuật rằng mình
nhìn thấy mặt nước Hồ Tây sau bãi cát phủ sương mù ở bờ hồ, đồng thời nghe thấy
tiếng chuông chùa Trấn Vũ và tiếng chày giã bột giấy của dân làng Yên Thái, là
việc có thực, không phải bịa đặt để thi vị hóa. Tác giả đã ngẫu hứng vào lúc
nào? Theo tôi nghĩ lúc đó là bình minh vì bốn chữ canh gà Thọ Xương. Hồi theo
cấp tiểu học, tôi từng thuộc lòng một bài thơ khác khởi đầu như sau:
Trống
canh năm gà vừa gáy sáng,
Bừng
mắt dậy trời đã rạng đông!
Ngắm
phong cảnh đẹp vô cùng:
Hỏi
ai thêu dệt? Ấy Ông Thợ Trời!
Tác
giả không nói tới tiếng trống cầm canh của đồn Thọ Xương mà lại nói tiếng gà
gáy. Tất nhiên gà gáy vào lúc bình minh chứ không gáy ban đêm: có lẽ tiếng gà
gáy đã vang lên cùng lúc với tiếng trống điểm canh năm chăng? Vì thế tác giả
mới nảy ra ý nghĩ ngộ nghĩnh là con gà gáy điểm canh! Đây là một nghệ thuật
chơi chữ táo bạo của các nhà thơ, nhà văn, có dụng ý đánh động sự hiếu kỳ của
độc giả hay thính giả. Từ xưa đến nay đã ai thấy gà gáy điểm canh suốt đêm đâu!
Chẳng trách có người đã hiểu lầm và dịch canh gà Thọ Xương là chicken soup of
Thọ Xương (bouillon de poulet de Thọ Xương)!
Tiếng
chuông chùa cũng như tiếng chuông giáo đường thường có ảnh hưởng gây xúc động
trong tâm hồn những người nhạy cảm. Thời Nhà Đường, một thi sĩ Trung Hoa, ngủ
trên thuyền ở bến Cô Tô, giữa đêm bỗng nghe thấy hồi chuông từ chùa Hàn San
vọng lại. Ông ta ngẫu hứng đã sáng tác một bài thơ trứ danh trong đó có hai
câu:
Cô Tô thành ngoại Hàn San Tự
Dạ bán chung thanh náo khách thuyền!
(Thuyền
ai đậu bến Cô Tô
Nửa
đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn San)
Hồi
chuông mà tác giả của chúng ta đã nghe thấy không có tính cách bất thường như
hồi chuông giữa đêm khuya của chùa Hàn San: đó chỉ là hồi chuông được gióng lên
mỗi buổi sáng. Tuy nhiên đối với những người đang có chuyện ưu tư hay phiền
não, nó nhắc nhở cho họ rằng mọi sự trên cõi đời trần tục này đều là vô thường!
Đánh
tan tục niệm hồi chuông sớm!
Gõ
vỡ trần tâm tiếng mõ trưa!
Tác
giả của chúng ta có ở trong trạng thái tâm thần đó không? Ta không thể quyết
đoán, chỉ biết chắc rằng ông (hay bà) ta đã chú tâm đến hồi chuông này. Có thế
thôi!
Dựa trên các chi tiết trong bài thơ, tôi giả thiết
như sau: Tác giả vừa thức dậy, nhìn ra ngoài vườn thì thấy nhiều cành trúc
trong bụi trúc trước nhà la đà trước gió, rồi nghe thấy tiếng chuông ban mai
của chùa Trấn Vũ vang dội cùng lúc với tiếng gà gáy từ phía đồn canh của Huyện
lỵ Thọ Xương. Tác giả thầm nghĩ 'Thật chẳng khác chi con gà đã thay lính cầm
canh báo cho ai nấy biết rằng canh năm tới rồi!'. Tác giả nhìn về phía bãi cát
ở bờ Hồ Tây, thì thấy sương mù mờ mịt. Mặc dù còn tranh tối tranh sáng như vậy,
đã nghe thấy tiếng chày giã bột giấy của dân làng Yên Thái. Rồi qua màn sương,
tác giả thấy mặt nước Hồ Tây lóng lánh như một tấm gương vĩ đại... Ngẫu hứng
nhà thơ đã sáng tác bốn câu thơ thể lục bát, còn được truyền tụng cho đến ngày
nay.
Rõ ràng đó là một bài thơ tả cảnh, rất hiện thực.
Tuyệt nhiên không phải là thơ tả tình vì không có một câu nào, một từ nào, nói
lên tình cảm của chủ thể. Điều bất ngờ là do các biến chuyển của thời cuộc, bài
thơ dần dần trở thành thơ tả tình, hơn thế nữa: đã được dùng như một thông điệp
để biểu lộ một thái độ chính trị.
a)
chuyển thứ nhất là việc nước Pháp chiếm Nam Kỳ làm thuộc địa (1863) rồi đặt nền
bảo hộ trên hai miền Bắc Kỳ và Trung Kỳ (1884). Lợi dụng tình trạng khiếp nhược
của Triều đình Huế, nhà cầm quyền Pháp đã dần dần biến chế độ bảo hộ trên giấy
tờ thành một chế độ trực trị trong thực tế. Những thành phố lớn như Hà Nội, Hải
Phòng, Nam Định ở Bắc Kỳ hoàn toàn do các cai trị viên Pháp quản lý. Bộ mặt của
những thành phố này thay đổi sâu xa. Trước cảnh tang thương ấy, nhiều sĩ phu
cựu học cảm thấy nhớ tiếc thời đất nước còn tự chủ: thời Hà Nội còn gọi là
Thăng Long với những hình ảnh, những âm thanh được ghi trong bài thơ tứ tuyệt
'Gió Đưa Cành Trúc La Đà'... Các cụ đã ngâm nga bài này để nói lên tâm trạng
hoài cổ của mình và gián tiếp bầy tỏ nguyện vọng cần vương phục quốc. Nhưng sau
sự thất bại của các nhà kháng chiến như Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Nguyễn
Thiện Thuật..., của các phong trào duy tân như Đông Du, Đông Kinh Nghĩa Thục,
sau khi thấy các vị vua có tinh thần đấu tranh như Hàm Nghi, Duy Tân, Thành
Thái bị lưu đày ra hải ngoại... nhiều cụ đã chán nản, chua chát ghi nhận những
sự thật ngang tai chướng mắt.
Thí
dụ: Cụ Tú Trần Kế Xương trong mấy câu: Sự biến
Vợ
lăm le ở vú!
Con
tấp tểnh đi bồi!
Khách
hỏi nhà Ông đến:
Nhà
Ông đã bán rồi!
b)
Sự biến chuyển thứ hai xẩy ra trong những năm đầu của thập kỷ 1930. Sau khi
những âm mưu khởi nghĩa của Việt Nam Quốc Dân Đảng và của Đảng Cộng Sản Đông
Dương bị nhà cầm quyền thuộc địa thẳng tay đàn áp, Pháp áp dụng chính sách 'lập
lờ đánh lận con đen' với hy vọng ru ngủ nhân dân hai miền Trung Kỳ và Bắc Kỳ.
Vua Bảo Đại được Pháp đưa về hồi loan chấp chính, Triều đình Huế được tân trang
với sự bổ nhiệm một số nhân vật tân học vào Viện Cơ Mật nhưng cơ cấu chính trị
và hành chính vẫn giữ nguyên vẹn với các định chế lỗi thời như định chế quân
chủ thiên mệnh, định chế quan lại, định chế xã thôn tự trị... Nguyện vọng của
các tổ chức đấu tranh và những người yêu nước là phải canh tân toàn diện chứ
không phải là cải cách nửa vời, giả dối! Bài thơ 'Gió Đưa Cành Trúc La Đà' bị
coi như tượng trưng xu hướng thủ cựu, một xu hướng chỉ có lợi cho nhà cầm quyền
thuộc địa. Sau khi vua Bảo Đại bổ nhiệm sáu vị thượng thư 'tân học' để thay thế
lục bộ cũ, tuần báo hài hước Phong Hóa đã đăng một bức hí họa trong đó sáu cụ
'Thượng mới', quần trùng áo dài, đeo thẻ bài lủng lẳng, chen chúc nhau trên một
con thuyền nhỏ bé lênh đênh trên sông Hương. Dưới bức họa ghi hai câu thơ lục
bát:
Gió
đưa cành trúc la đà
Một
thuyền chật ních bài ngà thượng thư ...
Bài
thơ 'Gió Đưa Cành Trúc La Đà' trước kia được coi là biểu tượng của thái độ
chống thực dân Pháp thì nay đã biến thành biểu tượng của thái độ thủ cựu, hợp
tác với nhà cầm quyền thuộc địa Pháp!
c) Sự biến chuyển thứ ba xẩy ra sau ngày 30 tháng 4
năm 1975 với sự di cư của hơn một triệu người Việt tị nạn ra ngoại quốc. Nhiều
người tị nạn đã mượn bài thơ 'Gió Đưa Cành Trúc La Đà' để nói lên nỗi lòng
tưởng nhớ quê hương của mình. Tất nhiên những người gốc miền Trung đã sửa lại
tiếng chuông Trấn Vũ thành tiếng chuông Thiên Mụ.
Ba
mươi năm đã trôi qua. Số người tị nạn ở hải ngoại, cộng với con cháu họ và
những người Việt không chịu hồi hương sau khi chế độ cộng sản Liên Xô tan rã,
đã lên gần ba triệu. Khỏi cần chứng minh là nhiều thanh thiếu niên không biết
gì về lịch sử cũng như văn chương Việt Nam. Nhiều người nói tiếng Việt còn
không sõi. Do đó, khi đọc bài thơ trứ danh 'Gió Đưa Cành Trúc La Đà', họ đã
không hiểu những từ ngữ dùng trong bốn câu thơ. Nếu tra tự điển để tìm nghĩa
từng chữ thì có thể sai lầm thảm hại, như tác giả bài phiếm luận nói trên đăng
trên internet đã chứng minh một cách rí rỏm. Chẳng hạn người ta có thể nghĩ
rằng 'la đa'# là một đàn la và lạc đà rồi suy luận rằng cành trúc là cây roi
tre của kẻ chăn đàn la và lạc đà này. Rồi Thiên Mụ thì được hiểu là Vợ của ông
Trời, chuông đồng của chùa giống như chuông điện chỉ cần bấm là kêu leng keng,
còn canh gà Thọ Xương có lẽ là canh xương gà trong các tiệm ăn Tầu! Tác giả bài
phiếm luận đã dựa trên những sự lầm lẫn đó để làm bài thơ trào phúng sau
đây:
Roi
tre vun vút vung ra:
Lũ
lạc đà với lũ la chạy cuồng...
Vợ
Trời giáng một hồi chuông
Gọi
về ăn bát canh xương gà Tầu!
Nếu
dụng ý của tác giả bài phiếm luận là chế giễu các thanh thiếu niên không có đủ
kiến thức về ngôn ngữ và văn chương Việt Nam, thì tôi nghĩ rằng cũng tội nghiệp
cho họ quá! Họ đâu có được học hỏi về ngôn ngữ và văn chương Việt Nam như ông,
cha của họ!
Kẻ
đáng trách chính là chúng ta, những người lớn tuổi thuộc thế hệ ông, cha của
các thanh thiếu niên ấy. Chúng ta đã không làm hay không làm đủ bổn phận truyền
đạt cho con cháu chúng ta những kiến thức về văn hóa dân tộc mà chúng ta đã hấp
thụ.
Thiên
phiếm luận đăng trên Internet về bài thơ “Gió đưa cành trúc la đà” đã giúp
chúng ta ý thức sâu sắc hiểm họa vong bản đang đe dọa con cháu chúng ta. Chúng
ta không nên trì hoãn nữa: cần phải làm một cố gắng quyết liệt để chấn chỉnh
tình trạng này./.
VŨ QUỐC THÚC
Người chuyển bài – HV - USA
No comments:
Post a Comment