Cảm Nhận Và Nhận Xét - Nguyễn Cang

Cảm nhận và nhận xét

bài tùy bút'"Nơi Dòng Sông Lẻ Bạn" của Thuyên Huy

 

    Tôi có đọc những bài thơ cũng như truyện ngắn trên trang blogs của bạn bè , nhưng chưa một lần biết  bạn Thuyên Huy, mà theo lời giới thiệu của Hoà thì TH cũng là cựu giáo sinh SPSG K.8. Thì ra cũng cùng chung trường SPSG. Điều tôi thắc mắc là bạn làm thơ cũng như viết truyện ngắn đọc nghe hay mà sao  không thấy bạn viết một bài nào trên trang blog của thân hữu? Và cũng như một số bạn khác có cùng thắc mắc là không biết bây giờ bạn ở đâu?

 Đọc hai bài thơ đầu tiên của bạn tôi thấy  cảm hứng dâng tràn nên viết ngay vài câu nhận xét. Nay lại nhận tiếp truyện ngắn, mà tôi xếp vào tuỳ bút, vì nghĩ rằng truyên nầy có thể là chuyện thật của đời bạn. Vì cùng xứ sở Tây Ninh nên có vài địa danh rất quen thuộc với tôi, nhưng cái làm cho tôi cảm xúc nhất chính là cảnh nghèo của Hân, bạn gái TH lúc ấu thơ, vì cảnh nghèo nầy cũng chính là cảnh nghèo của gia đình tôi thuở tôi còn ở làng quê. Cái nghèo nó chận ngang con đường học vấn của tôi ở cái tuổi chưa biết lo. Ngày nay vật chất càng đầy đủ , tôi càng thương cha nhớ mẹ, và nhớ quay quắt cái thuở nghèo đói của đời mình mỗi khi có ai nhắc tới.

   Những chi tiết"khói cơm chiều nhà Hân toả trắng như sương sớm trên mấy ngọn cây cau vàng lá" làm tôi nhớ lại mái nhà tranh xưa kia tại quê nhà. Hình ảnh nầy rất quen thuộc với tôi cách nay mấy mươi năm, tưởng như chìm vào quên lãng , vậy mà nay bạn nhắc lại khiến tôi lặng người chảy nước mắt, nhớ cảnh xưa quá đi thôi. Làm sao tôi có thể trở về làng cũ, ngắm trăng thanh , nhìn khói lam chiều toả lên khỏi mái tranh nghèo chuẩn bị cho buổi cơm chiều? Hình ảnh nầy, nói  chung, sao nó thơ mộng và êm đềm nhưng tôi không còn cơ hội gặp lại. Ngay từ những dòng đầutiên bạn đã giới thiệu cho độc giả biết nhà hai học sinh ở hai bên con sông nhỏ có bến đò đưa khách. Hình ảnh nầy sao nó bình dị mà êm đềm.  Bạn còn nhắc lại cảnh sinh hoạt của lớp học giờ ngoại khoá, thầy đốt lữa sưỡi ấm vừa giảng bài cho học sinh nghe, khiến lòng tôi bâng khuâng nhớ hồi nhỏ đi học mình cũng quây quần bên thấy cô trong giờ thể dục hoặc giờ hoạt động thanh niên. Những buổi học nầy nầy thật thoải mái và vui nhộn.

Hình ảnh con đò, dòng sông, hai đứa trẻ chơi đùa trên bến cũng  được nhà thơ Nguyễn Bính phát hoạ bằng những nét đơn giản mà thật nên thơ trong bài "Bên sông":

       

Có hai em bé học trò

Xem con kiến gió đi đò lá tre 

Nửa xuôi từng một thôi bè

Nắng sang bãi cát bên kia có chiều

Thoáng như một lớp phù kiều

Chim đàn nối cánh bay vèo ngang sông

Thuyền buông đã mất ngày ròng

Nằm suông, lái chữa ăn xong mối hàng.

 

  

    Dòng sông bến đò là nơi TH và cô bạn nhỏ học trò đã ghi lại bao nhiêu kỹ niệm tuổi ấu thơ, hai trẻ nhìn dòng sông nước chảy xiết, hay ngắm cảnh trời chiều khi tắt nắng, nhìn khói cơm chiều nhà Hân đang chìm dần trên  ngọn cau, rồi mất  hút vào không gian mờ nhạt,thật lãng mạng! Một chi tiết khác cũng làm cho ta cảm động khi mẹ Hân mất.Tác giả cùng Hân " đưa tiễn linh cữu mẹ Hân về nơi nghĩa trang nhỏ lưa thưa cuối chân cái đồi mà hai đứa thường ra đó ngồi ngắm mặt trời lặn." Cũng đồi sim tím nầy nhưng nay lại là nơi chôn linh cữu mẹ Hân, thật trớ trêu cho con tạo đành hanh! Trong nỗi đau ngút ngàn nầy hai đứa chỉ biết ôm nhau mà khóc. Tuổi thơ dại sao mà hồn nhiên quá, chúng chỉ biểu lộ sự đau đớn tột cùng một cách tự nhiên mà không biết mắc cở, thẹn thùng, khi ôm nhau khóc.  

  Truyện ngắn" Nơi dòng sông lẻ bạn" chứa đựng những suy ngẫm trãi nghiệm sâu sắc về con người và cuộc sống. Chúng hợp thành một chuỗi khép kín mà trong đó tình yêu tuổi thơ và cuộc sống lúc nào cũng tác động qua lại và cứ nối tiếp triền miên trong không gian bất tận và thời gian hữu hạn lấy trăm năm làm tiêu chuẩn. Bối cảnh dòng sông con đò được các nhà văn nhà thơ làm đề tài sáng tác. Đã có nhiều tàc phẩm tiểu thuyết hoặc thơ nổi tiếng nói về đề tài nầy.  Hễ có dòng sông là có ngăn cách, có chia ly. Cảnh chia ly bên dòng sông sao nó buồn biết chừng nào, hãy tưởng tượng hai người buông tay ra , nàng bước xuống thuyền về nơi bến khác , còn chàng đứng nhín theo buồn đứt ruột hết muốn sống! Từ đây mất em vĩnh viễn. Tôi xin trích một đoạn văn của nhà văn kiêm nhà giáo Doãn quốc Sỹ tả lại tâm trạng nhớ người yêu trong tiểu thuyết nổi tiếng một thời :"Dòng sông định mệnh"  khi tác giả trở về bến xưa bên dòng sông chia cách:

  " Yến! Em chẳng còn là người yêu, em chính là tình yêu, ai mà giận được tình yêu? Dù nay hay mai dù gần hay xa bao giờ và ở đâu anh vẫn yêu Yến như thuở nào mười sáu tuổi..."  (Doãn quốc Sỹ, dòng sông định mệnh, chương 9: đêm trăng thuyền về bến cũ ). Trong thập niên trước, khi phong trào xem phim Hồng Kông nở rộ, bạn nào mê phim Hồng Kông chắc không quên được bộ phim nổi tiếng "Bên cầu ly biệt", tác giả bà Quỳnh Dao, đã lấy biết bao nước mắt người xem. Phim tả cảnh biệt ly bên dòng sông  có cây cầu nhỏ cong cong bằng xi măng cổ kính ,của đôi trai gái yêu nhau trong ngang trái tuyệt vọng, chia tay mà lòng tan nát, ngậm ngùi , ứa lệ...

     Trong thơ văn tiền chiến ta cũng có tác phẩm khá nổi tiếng một thời đó là quyển" Dòng sông thanh thuỷ " của Nhầt Linh. Trong lịch sử VN ta cũng có dòng sông định mệnh không những chia cắt hai người trai gái yêu nhau mà chia cách cả một dân tộc, đó là dòng sông Bến Hải , chia cắt  lâu dài 1954-19750. Trong giai đoạn nầy tại miền Nam nền văn học, kịch nghệ, điện ảnh phát triển mạnh mẻ. Riêng âm nhạc xuất hiện nhiều nhạc sỹ tài danh trong đó phải kể đến Lam Phương, ông sanh đẻ tại miền Nam nhưng viết một bản nhạc rất nổi tiếng,"Chuyến đò vĩ tuyến" làm người ta tưởng ông là người miền Bắc đang trên đường di cư vô Nam.Bản nhạc  gây nhiều ấn tượng cảm xúc tuyệt vời, diễn tả cảnh chia ly giữa hai miền Nam Bắc, nay nhắc lại như một kỷ niệm buồn đánh dấu một giai đoạn lịch sử bi thương của  dân tộc. Xin các bạn hãy để lòng trầm lắng để nghe lại giọng hát ngọt ngào của ca sỹ Hoàng Oanh : " Đêm nay trăng sáng quá anh ơi/Sao ta lìa cách bởi dòng sông bạc hai màu/Lênh đênh trên sóng nước mênh mông /Bao đêm lạnh lẽo em chờ mong gặp bóng chàng/Vượt trùng vượt núi đến đầu làng/Đò em trong đêm thâu sẽ đưa chàng sang vĩ tuyền/Phương nam ta sống trong thanh bình/Tình ngát hương nồng thắm bên lúa vàng ngạt ngào dâng..."

      Trước đó cũng chính nơi đây, sông Gianh,   ranh giới của sự chia cắt kéo dài gần 200 năm, (1600-1777), đó là giai đoạn Nam Bắc phân tranh thời Trịnh Nguyễn.

      Nhân tiện tôi xin nêu ra vài nhận xét về hình thức cùng nghệ thuật viết truyện ngắn mà TH đã áp dụng trong bài. Giọng điệu văn chương thật bình dị gần gũi mà lại thâm sâu vững chắc. Nó không hờn hợt rời rạc trái lại lý luận chặt chẽ, nối kết được ý chính ý phụ một cách  hợp lý. Tác giả còn kết hợp được tả cảnh vào tả tình một  cách tự nhiên. Tình, cảnh, đi đôi . Cảnh bổ sung cho tình để bài văn thêm sinh động hấp dẫn. trong suốt bài viết TH lúc nào cũng áp dụng nguyên tắc nầy (trong mỗi đoạn mỗi phần), nên người đọc có cảm giác như thấy cảnh đang hiện ra trước mắt mà nhân vật trong truyện cũng chính là mình, mình đã hoá thân vào trong nhân vật của cốt truyện.cho nên càng đọc càng thấy hấp dẫn và lôi cuốn. Ở đây ta không có cái cảm giác nhàm chàn hay bỏ cuộc mà cứ muốn đọc để xem kết cuộc ra sao. Điều nầy chính là thành công của tác giả. Thử đưa ra vài ví dụ: Tả buổi sáng đi học,tác giả chờ đợi cô bạn nhỏ ở  bến đò,mà phải đi thật sớm kẻo bạn mình qua đò trước thì đành ngẩn ngơ. Tác giả không quên mua cho bạn mình mấy cái bánh tai heo (tình cảm) liền theo đó là tả cảnh bến đò có cái cầu cũ kỹ. Còn những lúc đứng bên nầy sông mà thấy mưa bên kia sông thì lòng tác giả buồn man mác. Tả cảnh nghèo của Hân, TH phác hoạ vài dòng như những nét chấm phá của bức tranh tuy đơn giản mà tuyệt đẹp, TH chỉ cân nói "Ba Hân mất lúc H. còn nhỏ xíu. Mẹ H. bác Diệu, đã vất vả chắt chiu nuôi con trong cái nghèo quanh quẩn." là đủ (ý chính). Để bổ túc cho bức tranh thêm phần khởi sắc TH thêm vào đoạn tả cảnh "Khói cơm chiều nhà H. tan dần rồi mất hút đâu đó" (ý phụ). Nhìn cảnh khói cơm chiều tự dưng mình nghĩ ngay đó là cảnh nhà nghèo ở vùng quê. Ở một đoạn khác TH tả cảnh mùa thu cây bàng rụng đầy lá úa (tả cảnh) kết hợp với tả tình "Cô giáo Chiêu thường dắt học trò chúng tôi  đi nhặt lá bàng, gom lại ở cuối sân, gần lớp học cuồi sân đốt lên để sưởi ấm" (tả tình,hoạt động), Ta  còn có nhiều dẫn chứng khác rãi rác trong bài.

   Nói riêng những đoạn tả cảnh cũng thật sinh động, nghe êm tai, đầy truyền cảm, đi thẳng vào lòng người : "Từ bên nầy cầu đò, tôi có thể nhìn thấy rõ mồn một khói cơm chiều nhà Hân toả trắng như sương sớm trên mấy ngọn cây cau vàng lá". Và đây TH tả cảnh mưa rơi "Cũng như Hân tôi thương làm sao tiếng mưa rơi lẻ loi êm đềm trên mái tranh già nua hơn tiếng mưa rơi ào trên mái ngói của khu nhà ngói phố chợ". Tả cảnh mùa hè sao nghe man mác, buồn xa vắng:"Hè về, tiếng ve sầu kêu não nuôt trên những hàng phượng già cuối sân, làm cái vắng lặng của sân trường càng thêm lặng vắng" v.v. 

  Một đặc điểm thứ hai là TH khéo xử dụng phép so sánh ( tương quan , tương phản) để gây chú ý người đọc và cũng gây thích thú ngạc nhiên. Kiểu viêt nầy không phải là mới mẻ gì nhưng đôi khi ta quên hoặc vô tình bỏ rơi. Cảnh nhà của Hân thì nghèo ở bên kia sông đồi lập với cảnh khá giả của TH, bên phố chợ. Tả cảnh mưa rơi thì thích nghe tiếng mưa rơi  êm đềm trên mái tranh và ghét tiếng mưa ào trên mái ngói.Tả ngôi trường :tuy nhỏ nghèo nhưng đậm tình thương giữa thấy và trò v.v. 

  Đặc điểm thứ ba: để xây dựng đề tài , TH đã khai thác triệt để tâm lý nhân vật. Ở đây ta thấy có hai nhân vật chánh là tác giả và cô bạn nhỏ, còn thầy cô giáo và bạn bè khác là những nhân vật phụ. Đề tài xoay quanh hai nhân vật chính nầy . Nhờ khai thác triệt để tâm lý mà ta hiểu được những suy nghĩ ,ước muốn, tâm tư nguyện vọng cùa từng người . Những tâm lý đó tuỳ hoàn cảnh mà thể hiện một cách hợp lý, khiến người đọc thông cảm cho  từng trường hợp xảy ra, từ đó mà chấp nhận hay tỏ thái độ phản kháng. Vì có cảm tình với Hân nên TH đi học sớm một chút để mua cho bạn nghèo của mình mấy cái bánh tai heo để bạn ăn sáng vì TH biết rõ bạn mình nhà nghèo nên chưa chắc có tiền ăn sáng. Mà nếu như bạn không tiền mua bánh thì chắc bạn mình sẽ đói bụng lắm. Tác giả dầu nhỏ tuổi nhưng khá rành tâm lý và cũng do có cảm tình với cô bạn nhỏ dễ thương nên TH không ngần ngại mua bánh tặng bạn, tác giả ghi lại sự kiện nầy bằng một câu văn ngắn : " Tôi thường dậy thật sớm,ra cầu đò chờ Hân từ bên kia sông , theo chuyến đò ngang của bà Tư, rồi cùng nhau đi bộ đến trường, ngang qua cái quán nước ọp ep đầu chợ, không quên mua cho được mấy cái bánh tai heo giòn thơm mùi mở" khiến người đọc cảm thấy vui vui và hài lòng cho việc làm mang tánh ga lăng của tuổi nhỏ . Sao dễ thương quá!

  Ở một chỗ khác, nhờ may mắn được sanh ra trong gia đình khá giả nên TH được hưởng  đầy đủ tiện nghi vật chất, nhưng thói thường tuổi nhỏ lại thích cái nhà chòi bằng lá dừa để ngồi ôn bài với bạn mới vui. Ăn cơm thì khôing thích thịt heo kho nước dừa, thịt gà xé phai mà lại thích ăn cá lòng tong khe quẹt. Tác giả khá rành tâm lý, làm cho người đọc thấy vui vui và thích thú. Rồi mùa hè đến, ai đã từng cấp sách đến trường thì không sao quên được cái cảm nhận buồn buồn lúc chia tay với bạn và thầy cô. Trong lòng nghe nao nao làm sao, TH cũng khéo diễn tả cái tâm trạng nầy bằng cách mượn tiếng ve sầu thay khúc nhạc biệt ly :"Hè về, tiếng ve sầu kêu não nuột trên hàng phượng già cuối sân, làm cái vắng lặng của sân trường càng thêm lặng vắng".

  Cuối năm lớp nhứt, hai trẻ mong sẽ thi đậu vào trường trung học, tâm lý mà , ai mà  không mơ ước tương lai? Nếu cuộc đời bình lặng mãi thì làm gì có tuỳ bút dòng sông chia lẻ nầy? Đột biến  xảy ra, mẹ Hân mất, không những Hân mang nỗi đau chất ngất mà mất luôn cả tương lai. Chim đại bàng đã gãy cánh!! Ước mơ tan vỡ.! TH đã khéo léo liên tưởng để nối kết sự bất hạnh của bạn mình bằng cách so sánh trong phép ẩn dụ thật đúng lúc : ví người mẹ Hân như đoá sen lớn che nắng mưa cho cấi bông súng nhỏ nhoi  (là Hân) đã tàn úa cũ rách. Nhóm từ ngữ "tàn úa cũ rách" ám chỉ cuộc đời của Hân sẽ tả tơi tan tác từ đây. Trước đây, cuộc sống của Hân đã mong manh nghèo đói trong lúc mẹ còn sống, nay càng thêm tơi tả vì mẹ đã mất! Mẹ mất ! còn ai che chỡ bão bọc tấm thân nhỏ nhoi nầy trước cơn  bão táp của cuộc đời? Đoạn văn nầy là đoạn văn hay nhất diễn tả đầy đủ tâm trạng của hai nhân vật, theo suy nghĩ của tôi. Cái chết của mẹ Hân báo hiệu dấu chấm hết của mối tình học trò đầy thi vị nhưng cũng đầy nước mắt. Đọc xong câu chuyện nhưng trong tôi vẫn còn nghe ray rứt, xót xa. ..

   Đoạn kết thật hay diễn tả đầy đủ cảnh biệt ly. Phép ẩn dụ được lồng vào kết hợp vời phân tích tâm lý nhân vật và sử dụng ngòi bút tả cảnh điêu luyện làm nổi bật cảnh chia ly đầy nước mắt. Hai trẻ chia tay nhau trên bến đò cũ thân thương để đi về hai hướng rẽ của cuộc đời. Tôi như nghe tiếng khóc, tiếng gọi tên nhau hoà lẫn với tiếng gào thét của hai trái tim nhỏ bé trong buổi sớm mai mờ sương khói, phủ kín dòng sông Vàm Cỏ Đông, trong lúc nước sông vẫn vô tình cuồn cuộn chảy xiết về  phương trời vô định...

 Nguyễn Cang.